Հայաստանում Ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման օպերատորի ստեղծումը հրամայական է

Հայաստանում միշտ խրախուսվել է խաղաղ նպատակներով միջուկային տեխնոլոգիաների օգտագործումը, ինչպես Խորհրդային տարիներին, այնպես էլ այսօր։ 1950-ական թվականներից Հայաստանը արդյունավետ օգտագործում է այդ տեխնոլոգիան ամենատարբեր բնագավառներում, ինչպիսիք են էներգետիկան, բժշկությունը, գյուղատնտեսությունը, արդյունաբերությունը և գիտահետազոտական ոլորտը։ Չնայած իր առավելություններին, առաջացած ռադիոակտիվ թափոնների կառավարումը լուրջ մարտահրավեր է, որը պահանջում է ինտեգրված մոտեցում՝ ապահովելու և՛ անվտանգությունը, և՛ կայունությունը:

Ատոմային էներգիայի և տեխնոլոգիաների օգտագործումը Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը համարում է տնտեսական զարգացման հիմնական տարրերից մեկը։ Ըստ այդմ, ՀՀ կառավարությունը ուսումնասիրություններ է իրականացնում նոր ԱԷԿ ի շինարարության վերաբերյալ, դիտարկվում են և՛ բարձր հզորության ռեակտորները, և՛ փոքր հզորության և մոդուլային ռեակտորները՝ հաշվի առնելով տնտեսական, ենթակառուցվածքային և Հայաստանի էներգետիկ համակարգի հետ համատեղելիությունը։ ՀՀ ում ամենից շատ ռադիոակտիվ թափոնները գոյանում են հատկապես ՀԱԷԿ ի շահագործման արդյունքում, կգոյանան նաև ՀԱԷԿ-ի շահագործումից հանելու ժամանակ։ Համեմատաբար քիչ քանակությամբ ռադիոակտիվ թափոններ (ինստիտուցիոնալ տիպի թափոններ) են գոյանում նաև ոչ-միջուկային՝ գիտության, արդյունաբերության, առողջապահության և այլ բնագավառներից։

Ռադիոակտիվ թափոնները՝ ՀԱԷԿ շահագործումից առաջացած և շահագործումից հանելուց հետո ակնկալվող, ինչպես նաև ինստիտուցիոնալ տիպի թափոնները անվտանգ և արդյունավետ կառավարման կարիք ունեն՝ երկարաժամկետ բնապահպանական ռիսկերից խուսափելու և ապագա սերունդների վրա անհարկի բեռ չթողնելու համար։ Այսպիսով, երկրում կուտակված և առաջացած բոլոր տեսակի ռադիոակտիվ թափոնները կառավարելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել անվտանգ, հուսալի և ճկուն համակարգ, ինչը կպահանջի թափոնների երկարաժամկետ և անվտանգ կառավարման համար անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների ստեղծում և արդիականացում, ներառյալ համապարփակ իրավական դաշտի ստեղծումը։

ՀՀ ում մշակվել է Ռադիոակտիվ թափոնների անվտանգ կառավարման ռազմավարություն, որը ներառում է

• Ազգային օպերատորի ստեղծումը՝ Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության ենթակայությամբ գործող մարմին, որը պատասխանատու է ռադիոակտիվ թափոնների երկարաժամկետ կառավարման համար.

• «աղտոտողը վճարում է» սկզբունքի ներդնումն ու իրականացումը, հատուկ արտաբյուջետային հաշվի ստեղծումը

• Ռադիոակտիվ թափոնների առաջացումը հնարավորինս նվազագույն մակարդակի վրա պահելու համար միջոցառումների իրականացումը և վերահսկողության ուժեղացումը

• Երկրաբանական ֆորմացիաներում ռադիոակտիվ թափոնների թաղման հնարավորության ուսումնասիրությունը

• ռադիոակտիվ թափոնների վերամշակման, պահման, անձնակազմի վերապատրաստման և էլեկտրոնային գրանցման համակարգի կատարելագործումը.

Ռազմավարության դրույթների իրականացումն ապահովելու համար ՝ 2020 թվականին ՏԿԵ նախարարը ձևավորել է աշխատանքային խումբ, որում ընդգրկված էին ռադիոակտիվ թափոնների հետ աշխատանքում մասնագիտացած կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ։ Աշխատանքային խմբի նպատակն է աջակցել ՀՀ-ում Ռադիոակտիվ թափոնների անվտանգ կառավարման ռազմավարության միջոցառումների իրականացմանը։ ՀԱԷԿ-ում ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման համակարգերի արդիականացման, ինչպես նաև ընդհանուր օրենսդրական դաշտի բարելավման աշխատանքները սկսված են։ Կենսական նշանակություն ունի թափոնների կառավարման Ազգային օպերատորի ստեղծումը:

Ազգային օպերատորի ինստիտուտ

Բազմաթիվ երկրներ, որոնք շահագործում են ԱԷԿ-ներ (օրինակ՝ Սլովակիան, Չեխիան, Հունգարիան, Բուլղարիան, Ֆրանսիան, և այլն) ստեղծել են հատուկ կազմակերպություն՝ այսպես կոչված Ազգային օպերատոր, որը զբաղվում է թափոնների երկարաժամկետ ու կայուն կառավարման հարցերով։ Ազգային օպերատորը համակարգում և կազմակերպում է թափոնների կառավարման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների հավաքագրումը, գիտական և ներդրումային աշխատանքները, մարդկային ռեսուրսների հավաքագրումը, ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման տարբեր տեղակայանքների կառուցումը, և այլն։

Բազմաթիվ միջազգային հարթակներում (ԱԷՄԳ) ՀՀ-ին ներկայացվում են հարցեր ռադիոակտիվ թափոնների երկարաժամկետ ու կայուն կառավարմանն ուղղված քայլերի վերաբերյալ, ինչը նաև ՀՀ-ի վավերացրած Կոնվենցիաների ու ԱԷՄԳ-ի ստանդարտների պահանջ է։

Հետևաբար Ազգային օպերատորի ստեղծումը անհրաժեշտ ու առաջնային քայլ է, որը պետք է իրականացվի ՀՀ կառավարության ու ՏԿԵ նախարարության կողմից, նպաստելով ՀՀ-ում առկա ու առաջացող թափոնների երկարաժամկետ անվտանգ կառավարմանը, ինչպես նաև կբավարարվեն միջազգային կոնվենցիաների, ԱԷՄԳ ստանդարտների, ԵՄ համապատասխան դիրեկտիվների և ՀՀ-ում գործող կարգավորող պահանջները։