Ա1+ լրատվական գործակալության հարցազրույցը Միջուկային և ռադիացիոն անվտանգության գիտատեխնիկական կենտրոնի տնօրեն Արմեն Ամիրջանյանի հետ
-Պարոն Ամիրջանյան, Սլովակիայի վարչապետ Ռոբերտ Ֆիցոն առաջարկեց Հայաստանի կառավարությանը համագործակցել միջուկային էներգետիկայի ոլորտում։ Ինչ հարցերի շուրջ կարող է մեր երկիրը համագործակցել Սլովակիայի հետ։
-Սլովակիայի վարչապետ Ռոբերտ Ֆիցոյի առաջարկը հիմնված է Հայաստանի և Սլովակիայի ատոմային էլեկտրակայանների տեխնոլոգիական ընդհանրությունների վրա։ Այո՛, մեր երկրներն ունեն նման ռեակտորներ՝ VVER (ՎՎԷՌ) տիպի, ինչը լավ հիմք է արդյունավետ ու փոխշահավետ տեխնիկական համագործակցության համար։ Նշեմ, որ ՀՀ-ն ու Սլովակիան ունեն միջուկային ոլորտում համագործակցության երկարատև փորձ․ այն սկսվել է դեռևս ՀԱԷԿ-ի 2-րդ էներգաբլոկի վերաթողարկման ժամանակ և մինչ օրս շարունակվում է։ Սլովակիան բավականին մեծ փորձ ունի ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման և ԱԷԿ-ների շահագործումից հանելու բնագավառում, որը խիստ կարևոր է մեզ համար, քանի որ 2036 ին ՀՀ-ն կկանգնի ՀԱԷԿ-ի շահագործումից հանման ու արդյունքում առաջացած ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման խնդրի առաջ։ Մեր համագործակցությունը կարող է ներառել հետևյալ ուղղությունները՝ աշխատած միջուկային վառելիքի երկարաժամկետ կառավարում, ՀՀ-ում ռադիոակտիվ թափոնների կայուն և անվտանգ կառավարման համար անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների ստեղծում և զարգացում, մասնագետների պատրաստումն ու վերապատրաստումը, ՀԱԷԿ ի շահագործումից հանում։ - Հայաստանում կուտակվել և կուտակվում է աշխատած միջուկային վառելիք։ Ինչպե՞ս են պահվում այդ վառելիքն ու այլ ռադիոակտիվ թափոնները։ - Այո՛, Հայաստանում կուտակվել է որոշակի քանակությամբ աշխատած միջուկային վառելիք, որը ԽՍՀՄ փլուզումից ու ՀՀ անկախացումից ի վեր չի արտահանվել երկրից։ Սա պայմանավորված է մի շարք գործոններով՝ փոխադրման տեխնիկական, ֆինանսական և իրավական բարդություններով։ Բացի այդ, վերամշակման ենթարկվելու դեպքում վառելիքից կհանվեն որոշ արժեքավոր տարրեր, իսկ առաջացած բարձր ակտիվության ռադիոակտիվ թափոնները պետք է վերադարձվեն ՀՀ։ Մինչդեռ նման բարձր ակտիվության ռադիոակտիվ թափոնների անվտանգ կառավարման համար Հայաստանում չկան համապատասխան պայմաններ։ ՀՀ օրենսդրության համաձայն՝ աշխատած միջուկային վառելիքը չի դասակարգվում որպես ռադիոակտիվ թափոն, և այդ պատճառով դրա նկատմամբ չեն կիրառվում ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման պահանջները, ինչպիսիք են վերամշակումը կամ թաղումը երկրաբանական ֆորմացիաներում կառուցված հատուկ գերեզմանոցներում։ Ներկայումս ՀԱԷԿ-ի շահագործման արդյունքում առաջացած աշխատած միջուկային վառելիքը հավաքվում և անվտանգ պահվում է ՀԱԷԿ-ի հարթակում կառուցված հատուկ պահեստարաններում։ Դրա կառավարումն իրականացվում է միջազգային անվտանգության չափանիշներին համապատասխան՝ ՀՀ միջուկային անվտանգության կարգավորող մարմնի, ինչպես նաև ԱԷՄԳ-ի համապատասխան վերահսկողությամբ և մշտադիտարկմամբ։ - Ինչքան ժամանակ ռադիոակտիվ թափոնները պիտի մնան պահեստարաններում, և ընդհանրապես, ինչքան կարող է Հայաստանը դրանք պահել։ - Ռադիոակտիվ թափոնների՝ պահեստարաններում պահումը ժամանակավոր բնույթ է կրում։ ՌԹ-ների անվտանգ կառավարումը միայն դրանց պահելը չէ։ Այն ենթադրում է մի շարք գործընթացներ․ թափոնների վերամշակում, պահման, փոխադրման կամ թաղման համար վերջնական փաթեթավորում, պահեստարաններում պահում, փոխադրում ու որպես վերջնական փուլ՝ համապատասխան գերեզմանոցներում դրանց թաղումը։ Նաև՝ համապատասխան օրենսդրության ստեղծումը։ Այս պահին ՀՀ-ում առկա և առաջացող ռադիոակտիվ թափոնները չեն վերամշակվում և չեն բերվում անվտանգ պահման համար միջազգային անվտանգության պահանջներին համապատասխան վիճակի։ ՀԱԷԿ-ի շահագործման արդյունքում առաջացած ռադիոակտիվ թափոնները՝ առանց վերջնական մշակման, պահվում են ՀԱԷԿ-ի պահեստարաններում, իսկ առողջապահության, գյուղատնտեսության, արդյունաբերության, գիտահետազոտական, և այլ ոչ միջուկային բնագավառներից առաջացած «ինստիտուցիոնալ» ռադիոակտիվ թափոնները՝ «Ռադիոակտիվ թափոնների վնասազերծում» ՓԲԸ-ի կողմից շահագործվող պահեստարաններում։ ՀԱԷԿ-ի շահագործման արդյունքում առաջացող ռադիոակտիվ թափոններում կան երկար ապրող իզոտոպներ, որոնք հարյուրավոր տարիներ վտանգավոր են լինելու մարդկանց և շրջակա միջավայրի համար, և պահանջվելու է դարերի ընթացքում մշտական կառավարում։ Սակայն ցավոք ՀՀ-ում չկան նման շահագործման ժամկետով ո՛չ պահեստարաններ, ո՛չ գերեզմանոցներ։ Չկա նաև պետության կողմից թափոնների անվտանգ կառավարման հարցին միջազգային չափանիշներին համապատասխան մոտեցում։ Պետք է նշել, որ ՀԱԷԿ-ի տարածքում առկա պահեստարանները նախագծված են հաշվի առնելով ռեակտորի շահագործման ժամկետները։ Պահեստարաններում պահեստավորման տարածք կա, սակայն դրանց շահագործման անվտանգությունը և ազատ տարածքների առկայությունը գնահատված է միայն մինչև 2026թ․-ը։ ՀՀ կառավարությունը պլանավորում է երկարաձգել ՀԱԷԿ-ի 2-րդ էներգաբլոկի շահագործումը ևս 10 տարով՝ մինչև 2036թ․-ը, սակայն այս դեպքում ՀԱԷԿ-ի պահեստարանների անվտանգությունը հարցականի տակ է, և դրանք կարող են չբավականացնել։ Նման իրավիճակ է նաև «Ռադիոակտիվ թափոնների վնասազերծում» ՓԲԸ-ի պահեստարանում կուտակված «ինստիտուցիոնալ» տեսակի թափոնների մասով, որոնք շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության տեսանկյունից նույնպես վտանգավոր են, քանի որ պահվում են առանց տարանջատման, վերամշակման ու համապատասխան փաթեթավորման։ ՓԲԸ-ն ներկայում կատարում է միայն ՌԹ-ների ժամանակավոր պահման սահմանափակ գործառույթ։-Ի՞նչ լուծում ունի այս խնդիրը։ Կա՞ ինչ որ տեսլական, թե 10-20-50 տարի հետո ինչպիսին է լինելու իրավիճակը, թափոնների ծավալը մեծանում է, տարածքը անսահմանափակ չէ։
- 2017թ․-ին ՀՀ կառավարության որոշմամբ ընդունվեց ռադիոակտիվ թափոնների և աշխատած միջուկային վառելիքի անվտանգ կառավարման ռազմավարությունը, որի համաձայն ՀՀ-ում ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման նպատակով պետք է ներդրվի «աղտոտողը վճարում է» սկզբունքը, և ստեղծվի «Ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման միասնական կազմակերպություն» (Ազգային օպերատոր), որը կզբաղվի ՀՀ-ում առկա բոլոր տեսակի ռադիոակտիվ թափոնների երկարաժամկետ ու անվտանգ կառավարման հարցերով։ Պետք է իրականացվեն նաև բնագավառում մասնագետների պատրաստման գործընթացներ, օրենսդրություն մշակվի և այլն։ Կարևոր է նշել, որ «աղտոտողը վճարում է» սկզբունքը համարվում է միջազգային լավագույն փորձերից մեկը՝ բնակչության, շրջակա միջավայրի պաշտպանության և ռադիոակտիվ թափոնների անվտանգ կառավարման ոլորտում։ Սկզբունքը հետևյալն է՝ այն կազմակերպությունները կամ անձինք, որոնք իրենց գործունեությամբ առաջացնում են շրջակա միջավայրի աղտոտում, այն է՝ ռադիոակտիվ թափոններ, պետք է կրեն դրա հետևանքների ֆինանսական պատասխանատվությունը, որը ի վերջո կհանգեցնի նաև թափոնների նվազեցմանը։ Այս սկզբունքի ներդրումը ՀՀ-ում կնպաստի ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման համար պետության ֆինանսական բեռի թեթևացմանը, ինչպես նաև թափոնների կառավարման համար անհրաժեշտ միջոցների հավաքագրմանը։ Ինչպես տեսաք, շատ կարևոր է սկսել զբաղվել ՀՀ-ում կուտակված ռադիոակտիվ թափոնների հարցերով, քանի որ 11 տարի անց երկիրը կբախվի ատոմակայանի շահագործումից հանման արդյունքում առաջացած ռադիոակտիվ թափոնների երկարաժամկետ կառավարման խնդրին, ինչին մենք պատրաստ չենք։ -Ռադիոակտիվ թափոնները պարզապես ՛թափոն՛ չեն, դրանցում կան կարևոր տարրեր։ Արդյո՞ք ՀՀ կարող է ապագայում զբաղվել դրանց վերամշակմամբ։ Թե, այնուամենայնիվ, դրանք վերջիվերջո պետք է դուրս բերվեն երկրի տարածքից։ Այսինքն, պահել թե չպահել, սա է հարցը։ - Այստեղ կարևոր է տարանջատել ռադիոակտիվ թափոն և աշխատած միջուկային վառելիք եզրույթները։ Ինչպես արդեն նշեցի՝ ՀՀ օրենսդրության համաձայն՝ աշխատած միջուկային վառելիքը չի դասակարգվում որպես ռադիոակտիվ թափոն։ Այո՛, այնտեղ կան կարևոր իզոտոպներ, որոնք հետագայում կարող են օգտագործվել նոր տեսակի ռեակտորներում։ Գիտությունը արագ զարգանում է, և նման ռեսուրսը ուղղակի թաղել խորը երկրաբանական ֆորմացիաներում կամ տալ ուրիշին, մեղմ ասած, նպատակահարմար չէ։ Բացի այդ, միջազգային և տարածաշրջանային զարգացումները նույնպես սահմանափակում են աշխատած միջուկային վառելիքի արտահանման գործընթացը։ Ուստի կառավարությունն ընտրել է դրանք անվտանգ կերպով ՀՀ-ում պահելու քաղաքականությունը։ Աշխատած միջուկային վառելիքում դեռևս պարփակված է հսկայական էներգիա, որը հնարավոր կլինի օգտագործել նոր տիպի ռեակտորներում։ Դրանք արդեն մշակվում են զարգացած երկրներում։ Ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման մասով՝ դրանք ռեսուրս չեն և պետք է կառավարվեն ըստ միջազգային պահանջների։ -Առաջին չոր պահեստարանները կառուցվել են դեռևս 1997-98 թթ։ Նախատեսվում է արդյոք նոր պահեստարանների կառուցում։ - Չմոռանանք, որ ՀԱԷԿ-ը կառուցվել է 1970 ականներին և այն ժամանակ նախատեսված չէր առաջացած ռադիոակտիվ թափոնների վերամշակումը։ Նախագծում կային միայն պահեստարաններ, որտեղ ուղղակի լցվում էին առաջացած թափոններն՝ առանց փաթեթավորման ու վերամշակման։ ՀԱԷԿ-ը 2-րդ էներգաբլոկի շահագործման ժամկետի երկարաձգման շրջանակներում մշակել է ծրագիր, որով նախատեսում է իրականացնել այնտեղ կուտակված ռադիոակտիվ թափոնների հանում և վերամշակում, դրանց ժամանակավոր պահման համար նոր պահեստարանի կառուցում։ Սակայն մինչ այժմ իրականացվել են այդ ծրագրի միջոցառումների մոտ 15-20%-ը։ Այստեղ շատ կարևոր է ՀՀ Կառավարության և ՏԿԵՆ-ի աջակցությունը Ծրագրի իրականացման համար, քանի որ ՀԱԷԿ-ը՝ շահագործման ժամկետի երկարաձգման 2-րդ փուլում արդեն խնդիրներ կունենա այնտեղ կուտակված ռադիոակտիվ թափոնների անվտանգության մասով։ Բաց են մնում նաև ինստիտուցիոնալ թափոնների անվտանգության հարցերը, որոնց լուծման համար անհրաժեշտ է, որ ՏԿԵՆ-ը միջոցներ ձեռնարկի։ Նման հարցերի լուծմանն է ուղղված «Ազգային օպերատոր»-ի ինստիտուտը։ ՀՀ-ում դեռ չկա նման կազմակերպություն։-Իսկ ինչպիսին է այլ երկրների փորձը։ Եւ մի փոքր մանրամասնեք, թե ինչում է ռադիոակտիվ թափոնների Օպերատորի ֆունկցիան։
- ՌԹ-ների կառավարման «Ազգային օպերատոր» ունենալու և «աղտոտողը վճարում է» սկզբունքի ներդրման ճանապարհով են գնացել ԱԷԿ շահագործող գրեթե բոլոր երկրները, այդ թվում՝ Ֆրանսիան, Բուլղարիան, Բելգիան, Սլովակիան, Չեխիան և այլն, որոնք ներկայումս ունեն թափոնների համալիր կառավարման կայուն և անվտանգ համակարգեր։ Ազգային օպերատորը համակարգում և կազմակերպում է գիտական և ներդրումային աշխատանքները, մարդկային ռեսուրսների հավաքագրումը, պատրաստումն ու վերապատրաստումը, ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման տարբեր տեղակայանքների կառուցումը, թափոնների կառավարման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների հավաքագրումը և այլն։ Սլովակիայում կա JAVYS, a.s. կազմակերպությունը, որը զբաղվում է Բոհունիցեի A1 և V1 ԱԷԿ-ների շահագործումից հանման, առաջացած ռադիոակտիվ թափոնների վերամշակման, դրանց պահման համար նոր պահեստարանների, գերեզմանոցների կառուցման, վերամշակման նոր տեխնոլոգիաների ստեղծման, գիտահետազոտական աշխատանքների, ինստիտուցիոնալ ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման և այլ հարցերով։ Արդեն նշեցի, որ 2036 ին ՀՀ-ն կառերեսվի ՀԱԷԿ-ի շահագործումից հանման արդյունքում առաջացած ռադիոակտիվ թափոնների երկարաժամկետ կառավարման խնդրին, իսկ մենք պատրաստ չենք։ Նախատեսվում է ՀԱԷԿ-ը շահագործումից հանումը սկսել 2036-2040 թ․-ին և կարևոր է մինչ այդ ունենալ համապատասխան ենթակառուցվածքներ, տեխնիկական հագեցվածություն, մասնագետներ, ֆինանսական միջոցներ և այլն։ Շատ կարևոր է ՀՀ Կառավարության աջակցությունն ու պատրաստակամությունը՝ ստեղծելու թափոնների կառավարման կայուն և անվտանգ համակարգ։ Ըստ ռադիոակտիվ թափոնների և աշխատած միջուկային վառելիքի անվտանգ կառավարման ռազմավարության՝ ՏԿԵՆ-ը պետք է ստեղծի «Ազգային օպերատոր», որը պետք է զբաղվի ՀՀ-ում առկա և առաջացող բոլոր տեսակի թափոնների երկարաժամկետ կառավարման հարցերով։ Սակայն մինչ այժմ ոչ մի քայլ չի արվել այս ուղղությամբ։ Միջուկային և ռադիացիոն անվտանգության գիտատեխնիկական կենտրոնը դեռևս 2023թ․-ին ՀՀ կառավարությանն առաջարկել է Ազգային օպերատորի գործառույթները լիազորել մեր Կենտրոնին՝ հաշվի առնելով մեր երկարամյա փորձը։ Կենտրոնի մասնագետները ծանոթ են ոլորտի հիմնախնդիրներին, միջազգային լավագույն փորձին, պարբերաբար մասնակցում են բնագավառին առնչվող գիտաժողովներին, ունեն միջազգային հեղինակություն և մեծ ներդրում՝ ՀՀ-ում միջուկային ու ճառագայթային անվտանգության մակարդակի բարձրացման, գնահատման, ՌԹ-ների կառավարման համակարգի արդիականացման գործում։ Կենտրոնը մշակել է ՀՀ-ում «Ազգային օպերատոր»-ի լիազորությունները ստանձնելու Ծրագիր, որը քննարկվում է ՏԿԵՆ-ի հետ։ Ցավոք, այդ ուղղությամբ աշխատանքներն իրականացվում են բավականին դանդաղ։ Չգիտես ինչու, մի տեսակ տենդենց կա, կարևոր որոշումները հետաձգել․․․ Նշեմ, որ Ատոմային էներգիայի միջազգային գործակալությունը, Եվրամիությունը պատրաստ են աջակցել Հայաստանին թափոնների կառավարման արդիականացման հարցում, եթե ՀՀ-ում ստեղծվի «Ազգային օպերատոր»ի ինստիտուտը։ Նրանք սպասում են արդեն 2-3 տարի, խոսքը մեծ ներդրումների մասին է՝ սարքավորումների ու տեխնիկայի տրամադրման, մասնագետների պատրաստման և այլն։ Հայաստանը փոքր երկիր է, և ռադիոակտիվ թափոնների կառավարման մասնագետներ ու փորձառու կազմակերպություններ քիչ կան։ Պետք է օգտագործել բոլոր առկա ռեսուրսները համակարգը կայացնելու համար, որպեսզի թափոնների խնդիրը բեռ չդառնա ապագա սերունդների համար։ Հնարավորինս արագ պետք է սկսել աշխատանքները, քանի որ մենք արդեն ժամանակ չունենք։ Սա հրամայական է՝ ապահովելու բնակչության ու շրջակա միջավայրի անվտանգությունը։Այլ նորություններ
Նախորդը
Ապրիլի 30, 2025
xARIS 1.0 ծրագիրն արդեն հասանելի է
